کمانچه

کمانچه سازی اصیل و سنتی است که در تاریخ و فرهنگ کشور ما ریشه دارد. این ساز زهی که با کمان یا همان آرشه نواخته میشود و به همین دلیل در دسته ساز های زهی آرشه ای قرار میگیرد. این ساز معمولا به علت وسعت صدای زیاد و همچنین ظرافت صدایش در خاورمیانه نواخته میشود.

در ساخت کمانچه، چوب، پوست، استخوان و فلز به کار می رود. به صورت کلی ساز کمانچه از سه بخش سر‌پنجه، دسته و کاسه تشکیل شده است و علاوه بر این، در پایین کاسه پایه ای وجود دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار میگیرد.

اهمیت ساز کمانچه

ساز کمانچه به سه دلیل از مهم ترین ساز های ملی موسیقی ایران محسوب میشود:

۱- این ساز، ساز اصیل و با قدمت ایرانی است.

۲- ساز کمانچه در موسیقی دستگاهی و موسیقی مقامی ایران کاربرد فراوانی دارد.

۳- هنر ساختن و نواختن کمانچه توسط سازمان میراث فرهنگی در تاریخ ۱۶ آذر ۱۳۹۶ با اکثریت آرا توسط اعضای کمیته میراث جهانی، به عنوان میراث فرهنگی ناملموس ایران و به صورت مشترک با چمهوری آذربایجان در یونسکو به ثبت جهانی رسید. لینک خبر

۴- یکی دیگر از دلایل مورد توجه بودن ساز کمانچه، وسعت صوتی خاص و حدود و امکانات وسیع آن است. نوازندگان این ساز می توانند با استفاده از مهارت های خود، نوایی بسیار لذت بخش و دلنشین بنوازند. نوازنده در این ساز با حرکات انگشتانش بر روی ساز و رقص رفت و برگشتی آرشه، صدای زیبایی را می آفریند.

تاریخچه ساز کمانچه

هر چند که به طور قطع و یقین نمی توان قدمت تاریخی این ساز را حدس زد، اما میتوان گفت که قدیمی ترین منبع کتبی در حوزه خاورمیانه به تشریح سازها و از جمله کمانچه پرداخته است، «الموسیقی الکبیر» نوشته  ابونصر فارابی فیلسوف و دانشمند ایرانی قرن ۳ و ۴ هجری (۹ و ۱۰ میلادی) می باشد. در قرن های بعد مسعود سعد سلمان در شعرهای خود از این ساز نام می برد و عبدالقادر مراغی نیز در این باره توضیح میدهد. به همین دلیل قدمت این ساز را می توان به بیش از هزار سال تخمین زد.

ساز کمانچه‌ در مناطقی مانند طالقان، گیلان، دامغان، شمال خراسان، گلستان (مناطق ترکمن و کتول)، شرق مازندران، آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاه، چهار محال و بختیاری، لرستان و فارس متداول است. این ساز با نام هایی مانند کمانچا، کمونچه، کمان، قیجاق، موکش و تال نیز شناخته میشوند.

ساختمان کمانچه

این ساز زهی آرشه ای قسمت های مختلفی دارد و از چوب درختان گردو، توت و افرا ساخته می شود. ساز کمانچه از نظر ساختاری و نحوه نواختن شباهت هایی به ساز قیچک دارد.  به طوری که روح الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، این ساز را تکامل یافته ساز رباب خطاب کرده است.

کاسه طنینی

کمانچه ها را براساس کاسه طنینی به دو دسته تقسیم می شوند:

1. کمانچه هایی با کاسه طنینی بسته
2. کمانچه هایی با کاسه طنینی باز

کمانچه هایی که کاسه طنینی آن ها بسته است، نوایی گرفته تر، نرم تر و به اصطلاح تو دماغی تر دارند. این نوع در شمال خراسان، منطقه‌ ترکمن نشین استان گلستان، شرق مازندران، طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و فارس بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند. کمانچه های کاسه پشت بسته به سه نوع پشت کاسه‌ گنبدی شکل، پشت کاسه‌ کروی و پشت کاسه‌ تخت تقسیم می شوند.

کمانچه هایی که کاسه طنینی آن ها باز است، نوایی شفاف تر، شدید‌تر و تیز‌تر دارند؛ این نوع در لرستان، کرمانشاه، چهارمحال و بختیاری، منطقه‌ کتول و دامغان متداول است.

کاسه ساز کمانچه تقریباً کروی شکل و توخالی است و بر روی آن دهانه ای باز وجود دارد که روی آن با پوست کشیده شده و خرک روی پوست قرار می‌گیرد. قطر کاسه معمولا ۲۰cm است. گاهی در مناطق مختلف این قطر و حتی جنس چوب و شکل کاسه تغییر می کند. در این ساز تاندورهایی در پایین کاسه قرار دارد که نقش سیم گیر را ایفا می کند و برای کوک دقیق تر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

همچنین این کاسه ها از نظر ظاهری به سه دسته کاسه های کروی یک تکه، کاسه کروی ترکه ای، کاسه های مخروطی تقسیم می شوند:

کاسه کروی یک تکه

کاسه یک تکه را از چوب های مختلف، معمولا از گردو خراطی (چوب تراشی) می سازند. وزن این کاسه از کاسه ترکه ای بیشتر است و چرخش کمانچه کمی مشکل است. صدای این نوع ساز کمانچه نیز زیاد خوشایند نیست.

کاسه کروی ترکه ای

کاسه ترکه‌ای، از به هم چسباندن ترکه هایی که با قالب خم شده‌اند، ساخته می شوند. ضخامت کم تر این کاسه موجب سبکی و سهولت در چرخیدن آن می شود. نوع دیگری از کاسه ترکه ای با شکل تقریبا کروی وجود دارد که از چوب توت و به صورت دو تکه ساخته می شود.

کاسه مخروطی

کاسه هایی پشت باز به شکل مخروط ناقص هستند، که بیشتر در قسمت های غربی ایران از جمله لرستان مرسوم است. این نوع ساز کمانچه صدایی قدرتمند تر و شفاف تر دارد. کاسه سبک مخروطی آن اجازه چرخش سریع تر را هنگام اجرا به نوازنده می دهد که از این رو نواختن این نوع بسیار آسان تر است. کاسه های مخروطی اغلب یک تکه هستند و از چوب توت ساخته می شوند. کمانچه های پشت باز اکثرا دارای سه سیم هستند اما نسخه های چهار سیمی از کمانچه پشت باز نیز یافت می شود.

طول کمانچه

به طور کلی، طول این ساز از پایه تا قسمت بالایی سر پنجه، حدود ۷۵ تا ۸۰cm است. در قسمت پایینی سرپنجه آن، شیطانک وجود دارد.

شیطانک

شیطانک، استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعیست (به اندازه عرض دسته) که بین سرپنجه و دسته قرار دارد. سیم ها از روی شیارهای کم عمق آن عبور می کنند و به گوشی ها می رسند.

دسته

دسته ساز کمانچه مانند لوله‌ای توپُر از جنس چوب است. که طول تقریبی آن ۲۵cm تا ۳۱cm بوده و قطر تقریبی آن ۳cm است. در گذشته، دسته این ساز مخروطی شکل بود و هر چه به سمت پایین دسته نزدیک می شدیم، قطر آن کمتر شده و دسته باریک تر میشد؛ اما امروزه در ساخت ساز کمانچه در تمامی نقاط دسته از قطر یکسان استفاده می شود و چه بسا گاهی قسمت پایینی دسته نیز پهن تر میشود. جنس دسته از چوب گردو، شکل آن مخروط ناقص و قطر آن در قسمت شیطانک ۳۷mm و در محل اتصال به کاسه ۳۱mm است.

سیم

کمانچه در ابتدا دارای سه سیم بود که گاهی سیم اول و دوم مضاعف انداخته می شد. اما امروزه بعد از ورود ویولن به ایران، به تبعیت از این ساز غربی کمانچه را نیز چهار سیمه کردند.

 سرپنجه

سرپنجه در ابتدای دسته قرار دارد و از جنس چوب است. قسمت رویی سرپنجه تو خالیست و به صورت زوج در دو طرف خود چهار گوش دارد. صراطی هم در انتهای سرپنجه قرار می گیرد. و به طول کلی ساز اضافه می کند.

گوشی های کمانچه

در دو طرف سرپنچه چهار گوشی به شکل زوج قرار دارند که به هر کدام یک سیم به طور جداگانه متصل است. با توجه به طراحی این گوشی ها نوازنده به آسانی می تواند ساز را با چرخاندن گوشی ها کوک کند.

خرک

خرک با دو پایه کوچک روی پوست متصل میشود. خرک را کمی کج به پوست متصل میکنند تا طول سیم اول، کمتر از سیم چهارم باشد. روی خرک شیار هایی وجود دارد که فاصله و نظم سیم ها را نسبت به یکدیگر حفظ میکند. خرک را از چوب های مختلفی می سازند.

شیطانک

شیطانک بین سرپنجه و دسته قرار دارد و از جنس چوب یا استخوان است. سیم ها از روی شیار های کم عمق شیطانک عبور کرده و به گوشی ها میرسند.

سیم گیر

قطعه کوچکی که از جنس فلز یا چوب است و به انتهای بدنه کاسه نصب میشود و گره یک سر از سیم ها به آن متصل میگردد.

پایه

پایه، میله ای به طول ۱۰cm و باریک و متحرک است. که یک سر آن به انتهای کاسه متصل و انتهای آن دارای زائده پهنی است که بر روی پا یا زمین قرار می گیرد.

آرشه

آرشه میله ای چوبی است که کمی منحنی است. به دو سر آن دسته ای از موی دم اسب متصل شده است. برخلاف ساز های دیگر موی آرشه کشیده نیست و نوازنده با کمک انگشت های دست راست هنگام نوازندگی موی آرشه را به میزان کشیدگی مطلوب می رساند. طول آرشه یا کمان حدود ۶۰cm است.

کوک

معمولا در کوک این ساز، سیم های اول و دوم کمانچه به نسبت چهارم یا پنجم فاصله دارند؛ سیم سوم یک اکتاو بم تر از سیم اول و سیم چهارم یک اکتاو بم تر از سیم دوم است. در گذشته کمانچه به نوع ۲ سُل ۲ سُل کوک میشد اما پس از ورود ویولن همانند این ساز کوک میشود. امروزه کوک رایج کمانچه می لا ر سل است.

از انواع کوک ها در کمانچه میتوان به رِ لا رِ سل (برای دستگاه نوا) می لا رِ لا (برای دستگاه ماهور) و می لا می لا (برای دستگاه همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست پنجگاه) و رلا رلا (برای کوک لری) اشاره کرد.

حالت نواختن

این ساز در حالت نشسته نواخته میشود. نوازنده، ساز را در دست چپ نوازنده (به صورت عمود) و آرشه در دست راست قرار میگیرد. پایه کمانچه را روی زمین یا صندلی یا پای خود نوازنده قرار میگیرد. حرکات افقی آرشه به صورت رفت و برگشت بر روی سیم ها می باشد.

نوای کمانچه

صدای این ساز، به جنس چوب، ضخامت نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه، اندازه کاسه، نوع تراش سطح کاسه، نوع پوست، ضخامت پوست، جنس خرک، محل خرک، اندازه خرک، شیطانک، سیم و زاویه اتصال دسته به کاسه بستگی دارد.

وسعت نوا

وسعت صدای کمانچه معمولا سه اکتاو است. تمام فواصل در موسیقی شامل پرده، نیم پرده و ربع پرده روی این ساز قابل اجرا است. با گذاشتن انگشت بر سیم اول میتوان از نواهایی حتی زیر یک اکتاو استفاده کرد.

کمانچه آلتو

نواختن کمانچه آلتو مانند نواخته ویولن آلتو (ویولا) می باشد. انگشت گذاری و نت خوانی این دو ساز هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند. سازهای کمانچه آلتو و ویولن آلتو، برخلاف ویولن و کمانچه، در محدوده کلید دو خط سوم نت نویسی می شوند و سیم های آن ها نیز به ترتیب “لا ر سل دو” کوک میشوند.

ساختمان کمانچه آلتو از کمانچه بزرگتر است؛ همچنین صدایی بم تو و نرم تر از کمانچه دارد. فواصل انگشت گذاری در این ساز زیادتر و بازتر از کمانچه میباشد.

نوازندگان ساز کمانچه

از نوازندگان این ساز (پس از استاد علی اصغر بهاری) می توان به نام‌های کامران داروغه، داود گنجه ای، رحمت الله بدیعی، درویش رضا منظمی، علی اکبر شکارچی، محمد مقدسی، هادی منتظری، مهدی آذر سینا، سعید فرج پوری، کیهان کلهر و اردشیر کامکار اشاره نمود.

کیهان کلهر از نوازندگان نامدار این ساز است. که علاوه بر نواختن آن به صورت تخصصی، در نواختن تنبور، سه تار و دیگر سازها نیز مهارت دارد. کیهان کلهر با هنرمندان مشهور ایرانی مانند محمدرضا شجریان در نواسازی و نوازندگی همکاری داشته است.

سخن آخر

ساز های اصیل ایرانی علاوه بر ایجاد نواهایی دلچسب و دلنشین، بازتاب کننده فرهنگ ایران هستند. از این رو تداوم این ساز اهمیت ویژه ای در پاسبانی از فرهنگ این مرز و بوم دارد. اگر در هنر نواختن کمانچه فعالیت دارید، تجربه خود را از نواختن این ساز با ما در میان بگذارید.

 

پیشنهاد می کنیم مطلب آشنایی با ساز های زهی را مطالعه کنید.

همچنین برای مشاهده قیمت و خرید انواع ساز های زهی کلیک نمایید.