کمانچه

کمانچه سازی اصیل است و سنتی است که در تاریخ و فرهنگ ما ریشه دارد. این ساز زهی که با کمان یا همان آرشه نواخته می‌شود (از سازهای زهی آرشه‌ای مقید) قدمت بسیار زیادی دارد و در دسته ساز های زهی آرشه ای قرار می گیرد. این ساز در خاور دور و خاورمیانه، به علت وسعت صدای زیاد و همچنین ظرافت صدا به طور معمول نواخته می شود.

در ساخت کمانچه، چوب، پوست، استخوان و فلز به کار می‌رود. به صورت کلی کمانچه از سه بخش سر‌پنجه، دسته و کاسه تشکیل شده است و علاوه بر این، در پایین کاسه پایه‌ای وجود دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می‌گیرد.

اهمیت ساز کمانچه

کمانچه از مهم ترین ساز های ملی موسیقی ایران است. به سه دلیل:

۱- این ساز، ساز اصیل و با قدمت ایرانی است.

۲- کمانچه در موسیقی دستگاهی و موسیقی مقامی ایران کاربرد فراوانی دارد.

۳- کمانچه توسط سازمان میراث فرهنگی در آذر ماه ۱۳۹۶ در سازمان یونسکو در فهرست میراث نا ملموس ایران، به ثبت رسیده است.

یکی دیگر از دلایل مورد توجه بودن ساز کمانچه، وسعت صوتی خاص و حدود و امکانات وسیع است. نوازندگان این ساز می توانند با استفاده از مهارت های خود، نوایی بسیار لذت بخش و دلنشین تولید کنند. در این ساز نوازنده با حرکات انگشتانش بر روی ساز و رقص رفت و برگشتی آرشه، صدای زیبایی را می آفریند.

تاریخچه ساز کمانچه

هر چند که به طور قطع و یقین نمی‌توان قدمت تاریخی این ساز را روشن کرد، اما شاید قدیمی‌ترین منبع کتبی در حوزه خاورمیانه که به تشریح سازها و از جمله کمانچه پرداخته است، «الموسیقی الکبیر» نوشته ی ابونصر فارابی فیلسوف و دانشمند ایرانی قرن ۳ و ۴ هجری (۹ و ۱۰ میلادی) می باشد. در قرن‌های بعد مسعود سعد سلمان در شعرهای خود از این ساز نام می‌برد و عبدالقادر مراغی نیز در این‌باره توضیح می‌دهد. به همین دلیل قدمت این ساز را می توان به بیش از هزار سال تخمین زد.

کمانچه‌ در مناطقی مانند طالقان، گیلان، دامغان، شمال خراسان، گلستان (مناطق ترکمن و کتول)، شرق مازندران، آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاه، چهار محال و بختیاری، لرستان و فارس متداول است. این ساز با نام هایی مثل کمانچا، کمونچه، کمان، قیجاق، موکش و تال نیز شناخته می شوند.

ثبت کمانچه در یونسکو

در تاریخ ۱۶ آذر ۱۳۹۶ هنر ساختن و نواختن کمانچه، به نام و محوریت ایران و به صورت مشترک با چمهوری آذربایجان، با اکثریت آرا توسط اعضای کمیته میراث جهانی ناملموس یونسکو تایید شد و به ثبت رسید. لینک خبر

ساختمان کمانچه

این ساز زهی آرشه ای قسمت های مختلفی دارد و از چوب درختان گردو، توت و افرا ساخته می شود. ساز کمانچه شباهت هایی به ساز قیچک دارد. این دو ساز از نظر ساختاری و نحوه نواختن شباهت زیادی به یکدیگر دارند به طوری که روح الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، این ساز را تکامل یافته ساز رباب خطاب کرده است.

کاسه طنینی

کمانچه ها را براساس کاسه طنینی آن ها به دو دسته تقسیم می کنند: کمانچه هایی با کاسه طنینی بسته و کمانچه هایی با کاسه طنینی باز

کمانچه هایی که کاسه طنینی آن ها باز است، نوایی شفاف تر، شدید‌تر و تیز‌تر دارند؛ این نوع در لرستان، کرمانشاه، چهارمحال و بختیاری، منطقه‌ کتول و دامغان متداول است.

اما کمانچه هایی که کاسه طنینی آن ها بسته است، نوایی گرفته تر، نرم تر و تو دماغی تر دارند. این نوع در شمال خراسان، منطقه‌ ترکمن نشین استان گلستان، شرق مازندران، طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و فارس بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند. کمانچه های کاسه پشت بسته به سه نوع پشت کاسه‌ گنبدی شکل، پشت کاسه‌ کروی و پشت کاسه‌ تخت تقسیم می‌شوند.

کاسه کمانچه تقریباً کروی شکل و توخالی است و بر روی آن دهانه‌ای باز وجود دارد که روی آن پوست کشیده شده و روی پوست، خرک قرار می‌گیرد. کاسه طنینی مهم ترین بخش ساختمان این ساز است. قطر کاسه معمولا ۲۰ سانتی متر است. گاهی در مناطق مختلف این قطر و حتی جنس چوب و شکل کاسه تغییر می کند. در این ساز تاندورهایی در پایین کاسه قرار دارد که نقش سیم گیر را ایفا می کند و برای کوک دقیق‌تر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

همچنین این کاسه ها از نظر ظاهری به سه دسته کاسه های کروی یک تکه، کاسه کروی ترکه ای، کاسه های مخروطی

کاسه کروی یک تکه

کاسه یک تکه از چوب‌های مختلف، معمولا از گردو خراطی (چوب تراشی) می سازند. وزن این نوع کاسه از کاسه ترکه ای بیشتر است و چرخش کمانچه کمی مشکل است. صدای این نوع کمانچه نیز زیاد خوشایند نیست.

کاسه کروی ترکه ای

کاسه این ساز ترکه‌ای، از به هم چسباندن ترکه هایی که با قالب خم شده‌اند، می‌سازند. ضخامت کم تر این کاسه موجب سبکی آن و سهولت در چرخیدن می شود.

نوع دیگری از کاسه کمانچه با شکل تقریبا کروی وجود دارد که از چوب توت و به صورت دو تکه ساخته می شود.

کاسه‌های مخروطی

کاسه هایی پشت باز به شکل مخروط ناقص هستند که این نوع بیشتر در کمانچه هایی که اهالی قسمت های غربی ایران از جمله لرستان استفاده می کنند، مرسوم است. این نوع کمانچه صدایی قدرتمند تر و شفاف تر دارد. کاسه ی سبک تر نوع مخروطی اجازه چرخش سریع تر را هنگام اجرا به نوازنده می دهد که از این رو نواختن این نوع آسان تر است. کاسه های مخروطی اغلب یک تکه هستند و از چوب توت ساخته می شوند. کمانچه های پشت باز اکثرا دارای سه سیم هستند اما نسخه های چهار سیمی از کمانچه پشت باز نیز یافت می شود.

طول کمانچه

به طور کلی، طول این ساز از پایه تا قسمت بالایی سر پنجه، حدود ۷۵ تا ۸۰ سانتی‌متر است. در قسمت پایینی سرپنجه آن، شیطانک وجود دارد. شیطانک استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی است (به اندازه عرضی دسته) که بین سرپنجه و دسته قرار دارد. سیم‌ها از روی شیارهای کم عمق آن عبور می کنند و به گوشی‌ها می‌رسند.

دسته

دسته کمانچه مانند لوله‌ای توپُر از جنس چوب است که طول تقریبی آن ۲۵cm تا ۳۱cm بوده و قطر تقریبی آن ۳cm است. در گذشته، دسته این ساز مخروطی شکل بود و هر چه به سمت پایین دسته نزدیک می‌شدیم، قطر آن کمتر شده و دسته باریک‌تر می‌شد؛ اما امروزه در ساخت کمانچه از قطر یکسان (در تمامی نقاط دسته) استفاده می‌شود و چه بسا گاهی قسمت پایینی دسته نیز پهن‌تر می‌شود. جنس دسته از چوب گردو، شکل آن مخروط ناقص و قطر آن در قسمت شیطانک ۳۷ میلی متر و در محل اتصال به کاسه ۳۱ میلی متر است.

سیم

کمانچه در ابتدا دارای سه سیم بود که گاهی سیم اول و دوم مضاعف انداخته می شد. اما امروزه بعد از ورود ویولن به ایران که چهار سیم دارد، به تبعیت از این ساز غربی کمانچه را نیز چهار تار کردند.

 سرپنجه

سرپنجه در ابتدای دسته قرار دارد و از جنس چوب است. قسمت رویی سرپنجه تو خالی است و به صورت زوج در دوطرف خود چهار گوش دارد. صراطی هم در انتهای سرپنجه قرار می گیرد و به طول کلی ساز اضافه می کند.

گوشی های کمانچه

در دو طرف سرپنچه چهار گوشی به شکل زوج قرار دارند که به هر کدام یک سیم به طور جداگانه متصل است. با توجه به طراحی این گوشی ها نوازنده به راحتی می تواند ساز را با چرخاندن گوشی ها کوک کند.

خرک

خرک با دو پایه ی کوچک روی پوست متصل می شود. خرک را کمی کج به پوست متصل می کنند تا طول سیم اول، کمتر از سیم چهارم باشد. روی خرک شیار هایی وجود دارد که فاصله و نظم سیم ها را نسبت به یکدیگر حفظ می کند. خرک را از چوب‌های مختلفی می‌سازند.

شیطانک

شیطانک بین سرپنجه و دسته قرار دارد و از جنس چوب یا استخوان است. سیم ها از روی شیار های کم عمق شیطانک عبور کرده و به گوشی ها می رسند.

سیم گیر

قطعه کوچکی که از جنس فلز یا چوب است و به انتهای بدنه کاسه نصب می شود و گره یک سر از سیم ها به آن متصل می گردد.

پایه

میله ای به طول ۱۰ سانتی‌متر و باریک و متحرک است که یک سر آن به انتهای کاسه وصل و انتهای پایه دارای زائده پهنی است که بر روی پا یا زمین قرار می گیرد.

آرشه

آرشه میله ای چوبی است که کمی منحنی است.  به دو سر آن دسته ای از موی دم اسب متصل شده است. برخلاف ساز های دیگر موی آرشه کشیده نیست و نوازنده با کمک انگشت های دست راست هنگام نوازندگی موی آرشه را به میزان کشیدگی مطلوب می رساند. طول آرشه یا کمان حدود ۶۰ سانتی متر است.

کوک

معمولا در کوک این ساز، سیم های اول و دوم کمانچه به نسبت چهارم یا پنجم فاصله دارند؛ سیم سوم یک اکتاو بم تر از سیم اول و سیم چهارم یک اکتاو بم تر از سیم دوم است. در گذشته کمانچه به نوع ۲ سُل ۲ سُل کوک می‌شد اما پس از ورود ویولن همانند این ساز کوک می‌شود. امروزه کوک رایج کمانچه می لا ر سل است.

از انواع کوک ها در کمانچه می توان به رِ لا رِ سل (برای دستگاه نوا) می لا رِ لا (برای دستگاه ماهور) و می لا می لا (برای دستگاه همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست پنجگاه) و رلا رلا (برای کوک لری) اشاره کرد.

حالت نواختن

این ساز در حالت نشسته نواخته می‌شود. نوازنده، ساز را در دست چپ نوازنده (به صورت عمود) و آرشه در دست راست قرار می گیرد. پایه کمانچه را روی زمین یا صندلی یا پای خود نوازنده قرار می گیرد. حرکات افقی آرشه به صورت رفت و برگشت بر روی سیم ها می باشد.

نوای کمانچه

صدای این ساز، به جنس چوب، ضخامت نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه، اندازه کاسه، نوع تراش سطح کاسه، نوع پوست، ضخامت پوست، جنس خرک، محل خرک، اندازه خرک، شیطانک، سیم و زاویه اتصال دسته به کاسه بستگی دارد.

وسعت نوا

وسعت صدای کمانچه معمولا سه اکتاو است. تمام فواصل در موسیقی شامل پرده، نیم پرده و ربع پرده روی این ساز قابل اجرا است. با گذاشتن انگشت بر سیم اول می توان از نواهایی حتی زیر یک اکتاو استفاده کرد.

کمانچه آلتو

نواختن کمانچه آلتو مثل نواخته ویولن آلتو (ویولا) می باشد. انگشت گذاری و نت خوانی این دو ساز هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند؛ دقیقا همانند شباهتی که ویولن با کمانچه با یکدیگر دارند. سازهای کمانچه آلتو و ویولن آلتو، برخلاف ویولن و کمانچه، در محدوده کلید دو خط سوم نت نویسی می شوند و سیم های آن ها نیز به ترتیب “لا ر سل دو” کوک می شوند.

ساختمان کمانچه آلتو از کمانچه بزرگتر است؛ همچنین صدایی بم تو و نرم تر از کمانچه دارد. فواصل انگشت گذاری در این ساز زیادتر و بازتر از کمانچه می باشد.

نوازندگان ساز کمانچه

از نوازندگان این ساز (پس از استاد علی اصغر بهاری) می‌توان به نام‌های کامران داروغه، داود گنجه ای، رحمت الله بدیعی، درویش رضا منظمی، علی اکبر شکارچی، محمد مقدسی، هادی منتظری، مهدی آذر سینا، سعید فرج پوری، کیهان کلهر و اردشیر کامکار اشاره نمود.

کیهان کلهر از نوازندگان نامدار این ساز است که علاوه بر نواختن آن به‌صورت تخصصی، در نواختن تنبور، سه تار و شاه کمان نیز مهارت دارد. کیهان کلهر با هنرمندان مشهور ایرانی مانند محمدرضا شجریان در نواسازی و نوازندگی همکاری داشته است.

 

سخن آخر

ساز های اصیل ایرانی علاوه بر ایجاد نواهایی دلچسب و دلنشین، بازتاب کننده فرهنگ ایران هستند. از این رو تداوم این ساز در نسل ها از اهمیت ویژه ای در پاسبانی از فرهنگ این مرز و بوم دارد.

اگر در هنر موسیقی فعالیت دارید و کمانچه نواخته اید، تجربه خود را از نواختن این ساز با ما در میان بگذارید.

 

پیشنهاد می کنیم مطلب آشنایی با ساز های زهی را مطالعه کنید.

همچنین برای مشاهده قیمت و خرید انواع ساز های زهی (مانند کمانچه) کلیک نمایید.