هارمونیکا یا سازدهنی چیست؟

ساز هارمونیکا یا ساز دهنی به انگلیسی (Harmonica) سازی از دسته ی سازهای بادی میباشد و جزو خانواده سازهای زبانه آزاد محسوب می شود. از این ساز اغلب در سبک های جاز، بلوز، راک اند رول و کانتری استفاده میشود. سازدهنی انواع مختلفی دارد که در ادامه به معرفی آن ها میپردازیم، اما به یاد داشته باشید که افراد مبتدی یادگیری خود را با سازدهنی دیاتونیک آغاز می کنند.

تاریخچه سازدهنی (هارمونیکا)

سازدهنی دیاتونیک (Diatonic) در اوایل قرن نوزدهم، در آلمان ابداع شده است. این ساز توسط مهاجرین آلمانی، به ایالات متّحده و بریتانیا معرفی شد و در اواسط قرن نوزدهم، در سراسر جهان، نواخته شده است.

سازدهنی کروماتیک (Chromatic) در سال ۱۹۱۸ اختراع شد و از آنجایی که شامل هر دوازده نیم پرده گام کروماتیک می باشد، به شما اجازه میدهد که آهنگ کامل تری را بنوازید؛ مانند قطعه های جاز و کلاسیک؛ و همچنین برای نوازندگی تا حدود زیادی کامل تر است.

فرآیند تولید صوت در ساز بادی

تولید صوت در سازهای بادی نتیجه ارتعاش یک زبانه (Reed) از جنس فلز است که فقط یک سر آن به بدنه ساز متصل شده و انتهای دیگرش میتواند آزادانه حرکت کند. به ارتعاش درآمدن این زبانه ها به وسیله عبور جریان هوا موجب تولید صدای ساز میشود. از دیگر سازهای این خانواده میتوان ملودیکا (Melodica) کنسرتینا (Concertina) و آکاردئون (Accordion) را نام برد.

ممکن است برخی مواقع متوجه شباهت موجود بین صدای سازدهنی و آکاردئون شده باشید. این شباهت در جنس صدا، در واقع به خاطر شباهت در ساختمان این سازها و نحوه تولید صوت در آنهاست.

انواع سازدهنی (هارمونیکا)

1. سازدهنی های بیس
2. سازدهنی های کورد
3. سازدهنی های سولو

سازهای دهنی به صورت کلی به سه دسته ی بیس (Bass) و کورد (Chord) و سولو (Solo) تقسیم می شوند که اگر از ساز دهنی های بیس و کورد صرف نظر کنیم، ساز دهنی های سولو را میتوان به دو گروه تقسیم کرد:

سازدهنی تک زبانه ای: مانند دیاتونیک و کروماتیک

سازدهنی دو زبانه ای: مانند اوکتاو و ترمولو

هارمونیکای تک زبانه ای (Single Reed Harmonicas)

در سازهای دهنی تک زبانه ای، هر نتی که با عمل دم (Blow) یا بازدم (Draw) به صدا درمی آید، تنها نتیجه ارتعاش یک زبانه است. سازهای دهنی دیاتونیک (Diatonic) و کروماتیک (Chromatic) در این گروه قرار می گیرند.

هارمونیکای دیاتونیک (Diatonic harmonicas)

این ساز متداول ترین سازدهنی موجود در سبک های Blues, Country, Rock, Irish, Folk, Pop است.

در سازهای دهنی دیاتونیک در هر سوراخ یک زبانه وجود دارد که هر یک از آنها فقط با عمل دمش یا مکش به صدا درمی آید. معروف ترین نوع این ساز دهنی نوع ماژور (Major) آن است که از نت های گام دیاتونیک ماژور (Major Diatonic Scale) در آن استفاده می شود و در شرایط معمولی غیر از این نت ها، نت دیگری با آن قابل اجرا نیست. اما با کمک گرفتن از تکنیکBending  می توان سایر فواصل نیم پرده و نت های متعلق به گام کروماتیک را با آن اجرا کرد.

همچنین اگر نوازنده ای بر تکنیک Overbending تسلط پیدا کند، می تواند سایر فواصل کروماتیک را با این نوع ساز دهنی اجرا نماید و در واقع نت های گام کروماتیک (Chromatic Scale) را بر روی ساز دهنی دیاتونیک بنوازد.

این تکنیک جزو پیشرفته ترین تکنیک های نوازندگی محسوب می شود، که تسلط بر این مرحله تا حدودی دشوار است. ساز دهنی دیاتونیک یک انتخاب عالی برای مبتدی هاست و بیشتر مربی ها ساز دهنی ده سوراخه دیاتونیک را برای شروع توصیه میکنند.

هارمونیکای کروماتیک (Chromatic Harmonicas)

این ساز در سبک های Classical, Irish, Pop, traditional, jazz, folk کاربرد بسیاری دارد. ساز دهنی های کروماتیک را می توان به دو ساز دهنی دیاتونیک کنار هم تشبیه کرد، که با فشار دادن یا رها کردن یک میله فلزی به نام اسلاید (Slide) در هر زمان یکی از آنها فعال می شوند. در مدل ۱۶ سوراخه ساز دهنی کروماتیک ۴ اکتاو کامل برای اجرای قطعات در اختیار شماست که نواختن هر قطعه ای را ممکن میکند.

هارمونیکای دو زبانه ای (Double Reed Harmonicas)

در این نوع سازدهنی، هر سوراخ روی بدنه تنها با عمل دمش یا مکش به صدا در می آید و در هر سوراخ دو زبانه وجود دارد. به همین خاطر، هر نتی که با عمل دم (Blow) یا بازدم  (Draw) به صدا درمی آید، حاصل ارتعاش هم زمان دو زبانه است. از ساز دهنی های این دسته میتوان به اکتاو (Octave) و ترمولو (Tremolo) اشاره کرد.

هارمونیکای اکتاو (Octave)

در سازدهنی اکتاو، این دو زبانه با یک اکتاو فاصله نسبت به هم کوک می شوند. در نتیجه موقع نواختن هر دو زبانه با هم مرتعش می شوند و صدای تمام نت ها به صورت یک اکتاو تولید می شود.

هارمونیکای ترمولو (Tremolo)

در سازدهنی های ترمولو، این دو زبانه با اختلاف بسیاراندکی نسبت به هم کوک شده اند. در هنگام نواختن هر دو زبانه با هم به ارتعاش در می آیند و صدای حاصل کیفیتی دوگانه دارد که اصطلاحا به آن Tremolo Effect گفته می شود.

این صدای دوگانه در سایر سازهای زبانه آزاد (Free Reed Instruments) مانند آکاردئون نیز وجود دارد.

مدت زمان فراگیری هارمونیکا

در ابتدا باید هدف خود را از نواختن این ساز مشخص کنید. در صورتی که علاقه به نواختن ساز هارمونیکا دارید، برای آموزش بین ۶ ماه تا ۱ سال زمان نیاز دارید.

برای نتیجه ی مطلوب حداقل ۲ سال زمان لازم است. اگر قصد دارید این ساز را به طور کامل فرا بگیرید و در سبک های مختلف بنوازید.

نوازندگان مشهور هارمونیکا

1. لیتل والتر (Little Walter)
2. هاوارد لِوی (Howard Levy)
3. دیک مجیک (Magic Dick)
4. کیم ویلسون (Kim Wilson)
5. جیسون ریچی (Jason Ricci)
6. اینیارا اسفیر
7. بیگ ماما تورتون
8. فیل ویگنز و
9. توتز تیلمنز

از نوازندگان معروف ایرانی هم میتوان شهرام شادان فر و امیر موسوی را نام برد.

اگر به طور جدی قصد یادگیری و خرید سازدهنی را دارید، آثار فوق العاده این نوازندگان را حتما با دقت گوش بدهید.

کلام آخر

سازدهنی یا هارمونیکا که سالهاست با صدای دل انگیز و آرامش بخشش، هوش و حواس طرفدارانش را برده، سازی ساده و غیر پیچیده است. از موسیقی کلاسیک گرفته تا کانتری، یا احساسی و آرام بخش تا هیجانی راک اند رول (Rock and Roll)، همه و همه با یک ساز ساده قابل اجرا هستند و کوچک و قابل حمل بودن و راحتی نوازندگی این ساز، آن را به یکی از پر طرفدارترین سازها در جهان تبدیل کرده است.