معرفی ساز تنبور

ساز تنبور، تمبور یا تنبوره یکی از قدیمی ترین سازهای زهی زخمه ای ایران است که جنبهٔ عرفانی و مقامی دارد. تبور اولین سازیست که دسته ای بلند به همراه کاسه و وتر داشته است. جنس کاسه گلابی شکل آن از چوب توت و دسته اش از چوب گردو میباشد. تنبور از خانواده دو تار است و کمی بزرگتر از سه تار می باشد. از نظر ساختمانی، ساز تنبور با سازهایی مانند دوتار، شورانگیز، باقلاما، چگور، قوپوز و سه تار در یک خانواده قرار میگیرد و ساختار مشابهی دارد.

تاریخچه ساز تنبور

دایره المعارف سازشناسی گراو، قدمت این ساز را ۵ الی ۶ هزار سال دانسته و باستان شناسان با استناد بر مجسمه های سنگی در موزه ها و آثار باستانی به جای مانده در حوالی مقبره دانیال نبی (ع) واقع در شوش و تپه های بنی یونس در حوالی شهر موصل، قدمت این ساز را حدود ۱۵۰۰ الی ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد تخمین زده اند.

مقام های موسیقی ساز تنبور

در نواختن ساز تنبور حدود ۷۲ مقام وجود دارد که ۱۶ مقام آن مجلسی و ۵۶ مقام آن نیزحقانی یا کلام است. پایه و اساس موسیقی تنبور همانند موسیقی کلاسیک ایرانی بداهه سرایی است. برای نمونه اگر نوازنده ای یک مقام را دو بار در یک روز اجرا کند، قطع به یقین یکسان در نمی آیند.

مقام های تنبور به سه دسته اصلی تقسیم میشوند:

·         مقام های پردیوری، کلام یا حقانی

·         مقام های مجلسی

·         مقام های مجازی

مقامات قدیمی مانند جلوشاهی، سوارسوار، مقاماتی که در یکصد سال گذشته ساخته شده اند.

مقامات و بداهه نوازی معاصرین یا هر آنچه که غیر از مقام های کلام و مجلسی باشد.

مناطق رواج ساز تنبور

مناطق کردنشین گوران و مناطق کردنشین عراق (کاکه ای)

از قدیمی ترین مراکز رواج مقام های تنبور می باشد که شامل شهرهای گهواره و کرند و قسمتی از سرپل ذهاب است. این منطقه منشا اصلی سنت های موسیقیایی پیروان آیین اهل حق (یارسان) می باشد و قدیمی ترین رسوم موسیقیایی یارسان را بیان می کند.

مقام های تنبور، به علت شرایط جغرافیایی خاص این منطقه و عجین شدن مقامات با اعتقادات آن ها و اینکه متون مقدس قدیمی یارسان به همان زبان امروزی آن هاست، با لهجه های قدیمی تر، به صورت بکر و دست نخورده به جای مانده است.

کردنشینان عراق که به کاکه ای معروفند، به دلیل داشتن زبان مشترک با منطقه گوران، معمولا برای ادای مقام ها با مشکل کمتری رو به رو هستند.

مناطق کرمانشاه و قسمتی از لرستان

پس از گوران، این مناطق که شامل شهرستان کرمانشاه، کنگاور، کوهدشت و نورآباد و منطقه دلفان و قسمت‌هایی از لرستان میباشد، از قدیمی ترین مراکز رواج مقام های تنبورند.

مناطق ترک نشین آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی

تُرک های پیرو آیین اهل حق (یارسان) در مناطق ترک نشین آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی، قزوین، زنجان و… سومین گروه هستند که مقامات تنبور بین آن ها متداول است. این گروه به دلیل تفاوت در زبان و فاصله از مراکز اصلی یارسان، نسبت به دو گروه دیگر دارای محدودیت های بیشتری هستند.

انواع کاسه تنبور

یک تکه

همانطور که از نامش پیداست این کاسه طی مراحلی از یک کُنده به صورت یکپارچه ساخته میشود. این نوع کاسه ها را یکپارچه یا کشکولی نیز می نامند.

درخت های توت که در کوهپایه ها هستند به دلیل کم آبی و خشکی بسیار، طنین و زنگ صدای بیشتری دارند و بالعکس درختانی که در نواحی مرطوب رشد کرده اند صدای نامطلوبی دارند.

این کاسه ها را در گذشته با ابزارهای ابتدایی مانند تیشه معمولی و اسکنه و چند رنده چوب می ساختند. اما امروزه با پیشرفت تکنولوژی می توان این نوع کاسه ها را در مدت زمان اندک ساخت.

ترکه ای

کاسه های ترکه ای، چمنی یا چه منی، از ۷ تا ۱۰ ترکه به هم چسبیده تشکیل شده است. قدیمی ترین کاسه تنبور ترکه ای که دارای ۸ ترکه است، ساخت خداوردی صحنه میباشد؛ که مربوط به ۸۰ سال پیش است.  کاسه ترکه ای به دو شیوه ساخته میشود:

یک نمونه به این صورت است که هرکدام از ترکه ها تا محل اتصال دسته ها ادامه یابد.

نمونه دیگر از یک نیم تنه که در اصطلاح به آن گلویی می گویند ساخته می شود، که در حد فاصل دسته و ترکه قرار میگیرد. جنس گلویی در قدیم از جنس چوب درخت توت بوده و امروز از چوب گردو نیز ساخته می شود.

ساختمان ساز تنبور

ساختار اجزای تنبور از انتهای آن تا به ابتدا به شرح زیر می باشد:

کاسه

تنبور از خانواده سازهای زهی زخمه ای است و کاسه ای به شکل نیمه گلابی دارد. حجم و عمق کاسه تنبور در مقایسه با دوتار کمتر است و کاسه تنبور در قدیم یک تکه بوده است. همواره نیز در منطقه گوران، بیشتر تنبورها کاسه ای یک تکه دارند. اما امروزه سازندگان این ساز به سمت ترکه ای ساختن کاسه آن گرایش یافته اند. با ما در ادامه همراه باشید تا شما را با انواع کاسه های تنبور آشنا نماییم.

سیم گیر

سیم گیر به قسمت انتهایی کاسه، متصل میشود و سیم را به آن وصل می کنند. جنس سیم گیر از استخوان یا چوب میباشد که در انتهای صفحه تعبیه شده و تارها به آن گره می خورد و تا انتهای دسته کشیده می شود. خرک در برخی از تنبورهای جدید، همان کار سیم گیر را انجام می دهد.

خرک

خرک به قطعه چوبی کوچک و محکمی گفته میشود که از درخت شمشاد و گردو ساخته میشود و سیم روی آن قرار گرفته است. سیم گیر در بعضی از سازهای جدید مسولیت خرک را برعهده می گیرد.

صفحه

صفحه نازکی از جنس چوب بر روی دهانه کاسه قرار گرفته که بافت ظریفی را تشکیل داده است، و بر روی آن حدود ۷ تا ۱۲ سوراخ میلیمتری در وسط یا در کنار صفحه ایجاد شده، که نقش موثری بر کیفیت صدای تنبور دارد.

دسته

دسته ساز تنبور معمولاً از چوب گردو و گاهی از چوب چنار و زردآلو ساخته می شود. طول دسته بدون سرپنجه ۳۵ الی ۵/۴۱ سانتی متر و طول سرپنجه ۱۲ الی ۷/۱۳ سانتی متر است. عرض دسته ۲ الی ۳ سانتی متر است و به سمت کاسه ضخیم تر می شود. دسته برای اتصال به کاسه به رابطی به نام گلو نیاز دارد.

دستان

ساز تنبور دارای ۱۳ الی ۱۴ دستان می باشد که بر روی دسته در محل های مشخص وصل می شود. محل دستان ها اغلب ثابت است در صورتی که برخی از نوازندگان بر این باورند که جای تعدادی از این دستان ها بنا بر شرایط گاهی تغییر می کند.

پرده

به فاصله هر دو دستان، یک پرده می گویند. پرده نخ نازکی است که روی دسته، بسته می شود.

سیم ها

ساز تنبور در ابتدا همانند دو تار از دو سیم برخوردار بود. اما به تدریج یک سیم دیگر به آن افزوده شد. این در حالیست که عملا دو سیم به صورت تکرار در کنار هم قرار میگیرند و صرفا برای زیاد کردن حجم صدا از سیم سوم استفاده می شود. در گذشته این سیم ها از ابریشم ساخته می شدند اما امروزه جنس سیم اول (زیر) معمولا از فولاد و جنس سیم دوم (بم) از مس می باشد. از خط فاصل خرک تا سیم گیرها، مجموعا طول سیم ها حدود ۶۴ سانتی متر می باشد.

سیم گیر بالا

شیارها و برجستگی های پایین گوشی، سیم گیر بالا نام دارد. شیطانک، یک قطعه چوب یا استخوان با دو سه شیار است که تارها از روی آن عبور داده شده و از طریق آن به گوشی گره می خورند. شیطانک در حدود ۱۵ سانتی متری ابتدای دسته تعبیه می شود.

گوشی

به قطعه بالای ساز تنبور، گوشی گفته میشود و برای کوک کردن از آن استفاده می نمایند. دو تا سه گوشی (در برخی تنبورها تا پنج گوشی) از جنس چوب بید وجود دارد. تنبور دارای لانه کوک (جعبه گوشی ها) نمی باشد و این گوشی ها مستقیما در سوراخ های ایجاد شده انتهای دسته، فرو می روند.

شهر ملی ساز تنبور

شهرستان دالاهوی کرمانشاه در ۲۲ دی سال ۱۳۹۹ به عنوان شهر ملی ساز تنبور در ایران از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی معرفی شد. ثبت ملی شهرستان دالاهو به عنوان شهر ساز تنبور، در حوزهٔ صنایع دستی و ساخت این ساز می باشد و نه مقام های موسیقی آن. در شهرستان دالاهو علاوه بر وجود خانه ملی تنبور، ۱۵۸ کارگاه ساخت ساز تنبور وجود دارد که برخی از آنها قدمت هایی بسیار دیرینه دارند.

نوازندگان مشهور ساز تنبور

از نوازندگان معروف این ساز میتوان به سهراب پورناظری، علی اکبر مرادی، طاهر یارویسی، کیخسرو پورناظری، طهمورث پورناظری، رامین کاکاوند و رامتین کاکاوندی اشاره نمود.

نحوه نگهداری از ساز تنبور

طبیعتاً یک ساز موسیقی مانند هرچیز دیگری نیاز به نگهداری و مراقبت دارد. برای نگهداری از ساز تنبور نیز نکات مهمی وجود دارد. که اگر میخواهید عمر سازتان افزایش یابد، نیاز است که آنها را اجرا کنید.

• بیشتر سازهای ایرانی، به رطوبت شدید حساسیت دارند. در نتیجه ساز را حد امکان از رطوبت دور نگه دارید. پیشنهاد میشود که در داخل کیف سازتان، چند بسته رطوبت گیر قرار دهید.
• از ساز خود در برابر خط و خش، شکستگی و ترک خوردگی محافظت کنید. زیرا باعث افت صدای سازتان میشود.
• به طور میانگین هر ۶ ماه یکبار، سیم های سازتان را تعویض کنید.

نحوه نواختن ساز تنبور

نواختن ساز تنبور مانند نواختن دوتار، سه تار و شورانگیز با ناخن انجام می شود. اما برخلاف آن ها که تنها با انگشت اشاره به سیم ها ضربه زده میشود. در نواختن این ساز از همه ی انگشتان استفاده میشود.

نحوه در دست گرفتن ساز تنبور به این صورت است که ساز باید روی ران پا قرار بگیرد. به طوری که ساعد دست باید در ابتدای صفحه ساز باشد و صفحه ی ساز نیز کاملا بر سطح زمین عمود بوده و هیچ گونه انحنایی نداشته باشد. برای نواختن این ساز، پنج انگشتِ هر دست به کار برده می شود. معمولا برای نوازندگی، ابتدا هر یک از انگشتان دست چپ روی یک خانه، سپس چهار انگشت پیاپی روی نیم پرده و در انتها، انگشت شست بین انگشت نشان و انگشت بزرگ تر قرار میگیرد.