سازهای ابداعی توسط استاد شجریان

استاد محمدرضا شجریان، در طی سال ها فعالیت درخشان خود، آثار متعددی را به اجرا درآورده است. و کنسرت های بسیاری در ایران و دیگر کشورها برگذار و شاگردان بسیاری تربیت نموده است. او نه تنها در ارائه آثار و تربیت شاگردانش تلاش نموده؛ بلکه در زمینه ساخت سازهای ابداعی نیز ید طولایی داشته است.

سازهای ابداعی استاد شجریان

سازهای ابداعی استاد شجریان مجموعه ای از سازهای جدید دست ساز شامل: صراحی، شاه صراحی، صراحی آلتو، بم صراحی، شهرآشوب، شهرآشوب آلتو، بم ساز، شهنواز، شهبانگ، کرشمه، باربد، تندر، ساغر، سبو سوپرانو، دل و دل آلتو، دل و دل سوپرانو و پرهیب و… است که در دو مرحله معرفی شدند. ایشان پیش تر تعداد سازهای ابداعی اش را ۶۲ ساز دانسته بود که خودش به دوتا از آن ها نمره ۱۰۰ داده است.

معرفی کامل ساز صراحی

نمایشگاه سازهای ابداعی استاد شجریان

اولین نمایشگاه سازهای ابداعی محمدرضا شجریان در اردیبهشت سال ۱۳۹۰ و دومین نمایشگاه در شهریور سال ۱۳۹۲ به کوشش مؤسسه فرهنگی هنری دل آواز در خانه هنرمندان برگزار شد و مورد توجه موسیقیدانان و اهالی هنر قرار گرفت که البته انتقادهایی را نیز در پی داشت. در نمایشگاه اول از ۱۴ ساز ابداعی و ۱۰ سنتور در اندازه های مختلف رونمایی شد.

نظرات استاد شجریان درباره سازهای ابداعی

استاد شجریان در مصاحبه های مختلف مطبوعاتی که درمورد دلایل ابداع و ساخت سازهای مختلف ایرانی بوده، اظهار نمودند:

در طول ۵۰ سال زندگی حرفه ای ام، شدیداً نیاز به صداهای جدید را احساس می‌کردم و همیشه کمبود این صداها مرا آزار می داد. انگیزه ساخت این سازها، خلق نغمه های نو و افزایش توانمندی سازهای ایرانی بوده ‌است.

او همچنین اضافه نمود: در کنسرت ها، در میان سازهای سنتی از این سازهای ابداعی نیز استفاده می‌کنیم، زیرا باید آن ها را در کنار سازهای سنتی قرار دهیم، تا به مرور جایگاه خود را در میان مخاطبان بیابند. من نمی توانم از لحظه نخست این سازها را به صحنه بیاورم. این کار درستی نیست.

به اعتقاد ایشان؛ سازهای موسیقی ایرانی (مخصوصاً در تولید صدای بم) برای استفاده در ارکسترهای بزرگ کارایی کافی نداشته اند. او معتقد است سازهای موجود تنها قادر به اجرا در محدوده صوتی اُکتاوهای میانی هستند، درحالیکه در طراحی سازهای ابداع شده توسط او تولید صدا در اکتاوهای پایین‌تر و بالاتر نیز در نظر گرفته شده است.

سازهای ابداعی توسط استاد محمدرضا شجریان مورد توجه اکثر اهالی فن قرار گرفتند. اما در میان هنرمندان معاصر، مجید رخشانی (آهنگساز و سرپرست گروه موسیقی شهناز) بیش از دیگران به سازهای ابداعی ایشان توجه نشان داده و آن ها را روی صحنه برده است.

موسیقیدانان و سازندگان خلاق معاصر

طی سال ها و دهه های اخیر برخی از موسیقیدانان و نوازندگان و خوانندگان دیگر نیز با توجه به توانایی ها و شناخت شان از موسیقی ایرانی اقدام به ساخت سازهای جدید نموده اند که البته تعداد بسیار کمی از آن ها در حال حاضر کاربردهای اجرایی دارند و بیشتر در تولید آثار امروزی مورد استفاده قرار می گیرند.

محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، کیهان کلهر و حافظ ناظری و… از جمله هنرمندانی هستند، که طی سال های اخیر سازهای جدیدی را ابداع نموده اند.

معرفی انواع سازهای اصیل ایرانی

انواع سازهای ابداعی استاد شجریان

ساز صراحی

ساز صراحی یکی از سازهای ابداعی استاد شجریان می باشد، که در شهریورماه سال۱۳۸۷ طراحی و ساخته شده است. صراحی از خانواده سازهای زهی، آرشه ای بم خوان است. که گونه های مختلف آن نیز توسط استاد شجریان طراحی و تولید شده است. مدل آلتوی این ساز، صدای سازهای منطقه خراسان را تداعی می کند. صراحی کاملاً امکانات ساز ویولون را دارد و وسعت صدای آن نیز به همان اندازه است.

نوازندگان کمانچه، قژک، ویولن، ویولنسل و کنترباس به آسانی می توانند ساز صراحی را بنوازند. صراحی در مهرماه ۱۳۸۷ توسط محمدرضا شجریان رونمایی شد و در کنسرت های گروه شهناز به کار گرفته شد. یکی از ویژگی های مهم صراحی نسبت به سازهای هم خانواده، امکان تعویض محفظه پوست و چوب آن است.

سینا جهان آبادی و مهرداد ناصحی از جمله هنرمندانی هستند که این ساز را  برای اولین بار در دستگاه شور و همایون نواخته اند.

ساز شاه صراحی

ساز شاه ‌صراحی یکی دیگر از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که جزو خانواده صراحی می باشد و از لحاظ تولید صدا و ابعاد به ساز کنترباس شبیه است و به صورت نشسته و ایستاده نواخته می شود. شکل ظاهری این ساز نیز به عود یا بربط شباهت دارد، با این تفاوت که خرک آن برخلاف ساز عود که صفحه ای چوبی دارد، بر روی پوست قرار گرفته و به همین دلیل شبیه به کمانچه است.

سازهای شاه صراحی، صراحی آلتو، بم صراحی از خانواده صراحی ها هستند و تفاوت عمده آن ها در نوع صدایی است که تولید می‌کنند. در ساختار فیزیکی این سازها نیز تفاوت هایی وجود دارد. که این تفاوت ها لازمه ی ایجاد صداهایی هستند که مد نظر استاد شجریان بوده است.

ساز شهر‌آشوب

ساز شهرآشوب یکی دیگر از سازهای ابداعی شجریان است که گزینه مناسبی برای جایگزینی کمانچه می باشد. او درباره خصوصیات این ساز گفته است: خانواده ساز شهرآشوب نیز شبیه صراحی است با این تفاوت که حمل اش آسانتر است. این هنرمند شهرآشوب را با دو ساز دیگر مقایسه نموده و در این مورد گفته است: شباهنگ و شهنواز را از این دسته می توان خیلی راحت تر به سفر برد. ساز شهرآشوب آلتو نیز از خانواده شهرآشوب است و تفاوت آن در نوع صداییست که تولید میکند.

ساز بم ساز

بم ساز یکی دیگر از سازهای ابداعی شجریان می باشد که به سنتور شباهت دارد. ایشان در سال ۱۳۸۷ در جشن خانه موسیقی، صراحی و بم ساز را به حاضران و اعضای کانون سازندگان ساز معرفی نموده است.

ساز شه نواز

ساز شه نواز نیز یکی دیگر از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که زهی‌، آرشه‌ای است و جایگزین مناسبی برای ساز کنترباس است.

ساز شه بانگ

ساز شه بانگ از دیگر سازهایی است که استاد شجریان آن را ابداع نموده است. به گفته ایشان ساز شه بانگ جایگزین خوبی برای کنترباس است. شه بانگ از نظر ابعاد شبیه کنترباس است.

ساز باربد

ساز باربد یکی دیگر از ادوات موسیقایی استاد شجریان است. که جایگزین مناسبی برای صدای گیتار و عود محسوب می شود.

ساز تندر

تندر یکی دیگر از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است. این ساز شبیه به سنتور بم با رنگ صدای جدیدتر است. که علاوه بر تقویت محدوده صدای بم، پوشش گرمی به صدای ارکستر داده است. ساز تندر شامل ١۴ خرک و ۴ اکتاو است.

ساز ارغنون

ساز ارغنون، سازی ابداعی از محمدرضا شجریان و شبیه به ساز تندر با چند تفاوت است. یکی از تفاوت های مهم این ساز با تندر، وجود پوست در قسمت هایی از چوب صفحه و وجود خرک یک تکه زیر سیم ها می باشد. با توجه به این موضوع، می توان گفت ساز ارغنون به ساز قانون نیز شباهت دارد.

ساز ساغر

ساز ساغر، ساز ابداعی دیگری است. که به لحاظ ابعاد حدوداً هم اندازه تار است و کاسه طنینی اش شبیه به عود و کمی کوچکتر از عود است. استاد شجریان این ساز را جایگزین صدای عود و تار می داند.

ساز ساغر از دیگر سازهای زهی مضرابی، تقریبا هم اندازه با ساز تار، ولی کاسه. استاد شجریان ساز ساغر را جایگزینی برای سازهای عود و تار می دانند.

ساز سبو (سوپرانو)

ساز سبو یکی دیگر از سازهای ابداعی استاد شجریان می باشد؛ که زهی آرشه ای است و او آن را جایگزین ویلون و کمانچه دانسته است. این ساز از چوب توت یا گردو ساخته می شود و نوازندگان ویلون و کمانچه می توانند آن را به آسانی بنوازند.

ساز دل و دل

ساز دل و دل، یکی از مهم ترین سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است. که صدایی ما بین ویلون و کمانچه دارد و به گفته بابک ثابتیان می توان از آن صدای سرنا و بربط را نیز شنید. به دلیل طراحی کاسه ی این ساز که شبیه به دو دل است، دل و دل نام گرفته و طرح آن الگویی از ساز اصیل ایرانی بربط است.

ساز دل و دل با اینکه صدایی شبیه به ویولون دارد، اما نوای آن ایرانی است. این ساز توسط استاد شجریان در دو مدل آلتو و سوپرانو ساخته شده است.

ساز کرشمه

ساز کرشمه از جمله ساز‌های زهی مضرابی می باشد. که نحوه ی نواختن این ساز مانند ساز تار است. نوازنده برای نواختن این ساز باید آن را با یک بند به گردن خود آویزان کند.

ساز پرهیب

ساز پرهیب یکی دیگر از سازهای ابداعی شجریان است. که خودش آن را جایگزین سه تار می داند. این ساز ظاهری شبیه سه تار دارد.