سه تار چیست؟

سه تار جزء محبوب ترین ساز های سنتی ایرانی به خصوص در میان جوانان می باشد و بسیاری از ما با آن آشنایی داریم یا حداقل یک بار نواختن این ساز را دیده ایم. این ساز علاقه مندان زیادی دارد و بازار فروشش همیشه داغ است. سه تار در دسته سازهای زهی و مضرابی قرار می گیرد که با ناخن انگشت اشارهٔ یا مضراب نواخته می شود. این ساز ۴ سیم دارد که از جنس آلیاژ فولادی و آلیاژ برنجی ساخته می شوند.

هنرمندان عاشق آرامش و تنهایی ساز سه تار را می پسندند. چثه کوچک، نوایی دلنشین و ظرافت نوای این ساز باعث ارتباطی خاص بین نوازنده، ساز و شنونده میشود. این ساز نسبت به ساز های دیگر نوایی حجیم ندارد اما همین ویژگی باعث ایجاد لطافتی میشود که علاقه مندان به موسیقی اصیل ایرانی، در صدد یادگیری نواختن این ساز ایرانی باشند.
سه تار در دسته سازهای زهی زخمه ای (زهی مضرابی) جای می گیرد و از سازهای اصیل موسیقی ایرانی است. به صورت گروهی با ساز های دیگر هم میتوان این ساز را نواخت اما همان طور که گفته شد، بیشتر افراد، این ساز را برای خود و تنهایی خود می نوازند.
با این که در غرب آسیا ساز هم خانواده این ساز، با شکل نزدیک به وفور یافت میشود، ولی ساز کنونی در این مناطق دیده نمیشود. سازی که امروزه استفاده میشود، طی روندی طولانی به شکل و صدا دهی کنونی رسیده است. در قدیم این ساز “سه سیم” نامیده می شد. سه تار از نظر ظاهری شبیه به ساز تار است، با این تفاوت که شکمی یک قسمتی، گلابی شکل و کوچک تر دارد.

تاریخچه سه تار

در برخی نگاره ها و آثار سفالی کشف شده در شهر باستانی شوش، مربوط به دو هزار سال قبل از میلاد مسیح، نشانه هایی از سازی مشابه دیده شده است. قدیمی ‌ترین نمونه‌ های باقی‌مانده از این ساز ایرانی متعلق به حدود چهارصد سال قبل است. امروزه از نظر نواختن و شکل و تکنیک های نوازندگی بسیار به ساز تار نزدیک می باشد.

سه تار به فرهنگ عموم ایران تعلق دارد و ساز قومیتی نیست. گفته میشود که در قدیم، این ساز اصیل ایرانی بیشتر در میان اشراف و شاهان خواهان داشت اما با تلاش های میزرا عبدالله فراهانی، از اساتید برجسته موسیقی ایرانی در زمان قاجار، با شروع آموزش این ساز در کلاس های درس، به تدریج آن را به سازی متداول برای عموم تبدیل کرد. در سال ۱۳۰۶ با گرفتن پروانه صدای این ساز برای اولین بار ضبط شد.
سه تار به دلیل نوای خاص و ظریف خود، همواره مورد توجه صوفیان بوده است.

تاریخچه سیم های سه تار

سیم سوم و چهارم ساز نزدیک به هم هستند و هم زمان نواخته میشوند؛ مجموعه این دو سیم “بم” نامیده میشود. دو و نیم قرن پیش درویش مشتاق علی شاه کرمانی سیم چهارم را اضافه کرد. درست است که ساختار ساز با نام آن تناقض دارد اما با گذشت زمان افرادی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا الزام افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کردند و همین سبب شد که سه تار های امروزی دارای چهار سیم باشند. این سیم از نظر تاریخ چهارمین سیم ولی در ترتیب سیم ‌ها از پایین به بالا سیم سوم است. سیم سوم به نام “سیم مشتاق” نیز معروف است.

 

چگونگی نواختن سه تار

سه تار را جزوی از خانواده ساز تنبور می دانند ولی همانطور که پیشتر هم اشاره شد امروزه به تار نزدیکی بیشتری دارد؛ همین امر سبب آشنایی اکثر نوازندگان ساز تار با ساز سه تار شده است. این ساز در حالت نشسته، افقی بر روی ران پا قرار می گیرد و نوازنده دسته آن در طرف چپ و کاسه آن در طرف راست قرار می دهد. نوازنده سرِ انگشتان دست چپ خود را روی پرده یا دستان های دسته حرکت می دهد و با ناخن انگشت سبابه دست راست بر تار های آن ضرب می زند که به علت سبک وزنی ایستاده هم میتوان نواخت.

 

ساختمان سه تار

ساز سه تار از اجزای یک تکه و نیز جدا شونده ساخته شده است. ترکه ها، صفحه و سیم گیر اجزای یک تکه این ساز هستند که با هم ساختمان کامل کاسه را می‌سازند و به انتهای دسته  متصل می‌شوند. دسته هم به سر‌دسته منتهی می شود. البته در بعضی سه تار ها کاسه را یک تکه و با تراشیدن چوب می‌سازند.

اجزای جدا‌شونده یا قابل تعویض سه تار عبارتند از: خرک‌، صفحه، شیطانک، گوشی ها، سیم ها و پرده ها. در بعضی سه تار‌ها خرک روی صفحه ثابت شده است و این سه تارها فاقد سیم گیر هستند. قسمت های اصلی سه تار کاسه و دسته محسوب می شوند.

کاسه طنینی

کاسه، یکی از اجزاء اصلی سه ‌تار محسوب می شود که از نظر ساختار مانند کاسه ساز عود یا تنبور است، با این تفاوت که کوچک‌ تر از آن ها بوده و به شکل گلابی است. کاسه طنینی می تواند یک تکه باشد و یا از قسمت های جداگانه ای ساخته شده باشد. کاسه سه تار های ترکه ای از ترکه هایی با ضخامت حدود سه میلی متر ساخته شده است که به بدنه کاسه چسبانده می شوند. این ترکه ها را عموما از چوب گردو، افرا یا توت می سازند. بهتر است از چوب توت (که در صفحه استفاده می شود) در ساخت کاسه استفاده شود.

در سه تار‌های یک تکه، جدار کاسه را به جای ساختن از ترکه، با کندن و تراش دادن کنده چوب سالم و بدون گره می سازند. این کاسه ها هم از چوب توت یا گردو ساخته می شوند

طول کاسه طنین سه تار بین ۲۶ تا۳۰ سانتی متر بوده و پهنای آن به نسبت بین ۱۲ الی ۱۶ سانتی متر است. عمق کاسه طنینی معمولا در حدود ۱۳ سانتی متر است. گاهی طرح‌ هایی با صدف یا استخوان به منظور زیبایی کاسه طنینی نصب می شود.

 

صفحه

روی کاسه طنینی سه تار با تخته ای نازک پوشیده شده است، که به آن صفحه گفته می شود. صفحه سه تار از جنس چوب توت ساخته می شود و ضخامت آن حدود سه میلی متر است. برروی این صفحه نزدیک به دسته ساز، سوراخ‌ هایی کاملا متقارن وجود دارد که معمولا در مرکز آن ها یک سوراخ اصلی قرار دارد که از بقیه آن ها بزرگ تر است. این سوراخ ها با تبادل هوای داخل و بیرون کاسه سه تار و باعث ایجاد ارتعاش مطلوبی در سطح صفحه می شوند. صفحه، نقش بسیار مهمی را در کیفیت صدای سه تار بر عهده دارد.

 

خرک

خرک قطعه‌ ای متحرک است که روی صفحه، در فاصله سه انگشتی از انتهای کاسه قرار دارد. عرض خرک ۵ سانتی متر و گاهی به ۶ سانتی متر هم می رسد. ارتفاع خرک ۷ میلی متر است. خرک از جنس چوب ساخته میشود. سیم های سه تار از سمت سیم گیر آمده و از شیار های کم عمق روی خرک عبور می کنند، پس از عبور از طول دسته، توسط شیطانک به گوشی ها می رسند. خرک به ‌راحتی از ساز جدا میشود.

 

دسته

دسته از جنس چوب تو پر است که بین ۴۰ تا ۴۸ سانتی متر طول و ۳ سانتی ‌متر پهنا دارد. قسمتی که گوشی های ساز در آن قرار می گیرند، ۱۲ سانتی‌متر است. از نوعی استخوان که معمولا استخوان شتر است، برای زیبایی بیشتر و افزایش عمر مفید ساز، برای پوشاندن دسته توسط بعضی از سازندگان، استفاده میشود.

 

پرده ها

پرده ها نخ های باریکی هستند که در عرض دسته به صورت سه لا و چهار لا بسته میشوند. وظیفه این پرده ها تقسیم بندی فواصل موسیقایی است. جنس پرده ها از روده حیوانات یا ابریشم است. تعداد پرده ها ۲۶ عدد است. یکی از پرده ها قبل از شیطانک قرار می گیرد. فاصله این پرده با شیطانک در صدای سه تار تاثیر گذار است.

امروزه با یاری اساتید ساخت سه تار (مانند استاد محمدرضا ژاله) از پرده هایی از جنس نایلون استفاده میشود که کمک با ارزشی به نوازندگان این ساز می کند. این جنس پرده حرکت دست نوازنده سه تار را به روی دسته و اجرای تکنیک لرزشی با دست چپ را آسان می کند. از فواید دیگر پرده های نایلونی می توان به بدون تغییر ماندن رنگ صوتی ساز اشاره کرد.

 

شیطانک

شیطانک بین دسته و پنچه ساز قرار می گیرد. شیطانک معمولا از استخوان یا پلاستیک ساخته میشود. شیطانک در هدایت و تقسیم بندی سیم ها در قسمت بالای دسته نقش دارد.

 

سرپنجه

سر پنجه در ابتدای طول دسته قرار دارد. جنس سر پنجه چوب است و تعداد ۴ گوشی در طرفین آن قرار گرفته اند.

گوشی

یک طرف سیم ها به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی ها در انتهای دسته ساز بسته می شوند. با چرخاندن گوشی ها می‌توان ساز را به راحتی کوک کرد.

 

سیم‌گیر

سیم‌گیر در انتهای کاسه طنینی ساز قرار دارد. وظیفه سیم گیر نگهداری سیم ها است. در گذشته سیم‌گیر بیشتر از جنس استخوان ساخته می شد، اما امروزه نوع چوبی آن فراگیر تر است.

 

تعداد و جنس سیم ها

سه تار ۴ سیم فلزی با ضخامت های متفاوت دارد که سیم چهارم را مشتاق علیشاه به آن اضافه کرده است، به همین دلیل این سیم را “سیم مشتاق” نام گذاری کرده اند. سیم یکم یا سیم سفید از جنس فولاد، سیم دوم یا سیم زرد از جنس برنز، سیم سوم یا سیم مشتاق یا زنگ از جنس فولاد و هم اندازه سیم یکم است. سیم چهارم سه تار زرد رنگ است و از دیگر سیم ها قطور تر است.

 

نوا

سه تار دارای نوای مخملی و ظریفی است که ارتباط مستقیمی با روان نوازنده دارد و اغلب همدم اوقات تنهایی است؛ این ویژگی از نواختن این ساز با کنار ناخن انگشت سبابه دست راست حاصل میشود.
اغلب شنوندگان، بر این باورند که این ساز لحنی غمگین دارد، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایران برای توسعه موسیقی مدرن و نوی ایران با همتی مضاعف آثاری آفریده اند که با حال و هوای دو دهه پیش از این ساز تفاوت بسیاری دارد.

 

نوازندگان برجسته سه تار

سه تار از ساز های پرکاربرد در موسیقی اصیل ایرانی است و نوازندگان بسیاری داشته و دارد. یاد کردن از همه آنها در اینجا ممکن نیست. اما با این حال میتوان از میان مشهورترین آن ها به استادانی چون میرزا عبدالله فراهانی، درویش خان، ابوالحسن صبا، احمد عبادی، نور علی برومند، یوسف فروتن، سعید هرمزی، داریوش صفوت، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، حسین هنگ آفرین، مهدی صلحی (منتظم الحکما)، داریوش پیرنیاکان، ارسلان درگاهی، موسی معروفی، عطا جنگوک، داریوش طلایی، کیوان ساکت، مسعود شعاری، حمید متبسم، کیهان کلهر، محمد فیروزی، کیا طبسیان، امیرحسین پورجوادی، پشنگ کامکار، نصرالله زرین پنجه و … اشاره کرد.

 

کوک ساز سه تار

هر چهار سیم ساز توسط گوشی های انتهای دسته کوک میشوند.
سه تار و تار معمولا روی نت دو برای سیم یک و برای بقیه سیم‌ها بر اساس سیم اول کوک میشوند. نت دو همان نت Middle C (سی وسط) در پیانو است. نت دو در موسیقی ایرانی یک پرده از نت دو در موسیقی کلاسیک، پایین تر است یا به عبارتی برابر با سی بِمُل در دیاپازون.

معمولا برای تمرین از پایه نت لا برای کوک سیم یک استفاده میشود، چرا که صدای ساز سه تار بم‌تر بوده و گوش نوازنده آزار نمی بیند. دلیل دیگر برای استفاده از نت لا شُل تر بودن سیم ها است که در نتیجه به سیم آسیب کمتری می رسد و باعث افزایش عمر مفید آن میشود. تکنیک هایی از قبیل مضراب ریز روی سیم شل راحت تر اجرا میشود.
معمولا هر دستگاه کوک خاص خود را دارد، اما بسته به دستگاه، احساس نوازنده و موضوع آهنگ مورد نظر می‌تواند متفاوت باشد.

 

موسیقی و آلات موسیقی جزئی از تاریخ و هویت هر ملت اند. حفظ و تداوم و انتقال این هویت همیشه باید در جریان باشد تا به حفظ فرهنگ و ریشه یک ملت کمک کند.
شما چه چیزهایی از این ساز اصیل ایرانی می دانید؟ با ما به اشتراک بگذارید.

برای مشاهده قیمت و خرید سه تار اینجا کلیک نمایید.