معرفی دستگاه های موسیقی ایرانی

درست زمانی که موسیقی سنتی ایرانی نزدیک به فراموشی و انقراض بود، علی اکبرخان فراهانی در زمان قاجار گوشه های مختلف را در قالب هفت دستگاه و پنج آواز جمع آوری و تنظیم نمود و به این ترتیب موسیقی سنتی ایران شکل گرفت. موسیقی سنتی ایرانی که از آن به عنوان “موسیقی دستگاهی” نیز یاد می شود، شامل مجموعه دستگاه ها، آواز‌ها، گوشه ها و… است. این دستگاه های موسیقی مدت هاست که نه تنها در میان مردم ایران رواج دارد. بلکه برروی موسیقی اصیل کشورهایی مانند افغانستان، پاکستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و یونان نیز تاثیر گذاشته است.

دستگاه موسیقی ایرانی چیست؟

دستگاه های موسیقی ایرانی، به مجموعه ای از چند نغمه (گوشه) اطلاق می شود که با یک دیگر در گام، کوک و فواصل نت هم آهنگی دارند. موسیقی سنتی دارای هفت دستگاه است. در واقع دستگاه ها مجموعه ای از گوشه ها هستند که بر اسا‌س منطقی درونی کنار هم قرار می گیرند و هر یک فضای خاصی را القا می نمایند. برای نمونه فضا را پرهیجان، غمگین، حماسی و… میکنند.

برای اینکه ذهنتان درگیر گوشه ها نشود لازم به ذکر است که گوشه ها در حقیقت ملودی های کوتاهی هستند که شما در یک ساز و آواز یا تکنوازی یک ساز ایرانی میشنوید. مجموعه این گوشه ها در کنار هم بنای به وجود آمدن یک دستگاه هستند. در ادامه به آشنایی با انواع دستگاه و گوشه ها و آوازها می پردازیم. با ما همراه باشید.

انواع دستگاه موسیقی

بیشتر منابع معاصر، هفت دستگاه را در موسیقی ایرانی برمیشمرند و علاوه بر آن، پنج آواز نیز مطرح میکنند. که هر کدام زیرمجموعه ی یکی از این هفت دستگاه است. این دستگاه ها عبارتند از شور، نوا، ماهور، چهارگاه، همایون، سه گاه و راست پنج گاه.

۱-     دستگاه شور

دستگاه شور را جامع ترین دستگاه موسیقی ایرانی و مادر تمامی دستگاه ها برمیشمارند. بدین خاطر که پنج آواز مهم از آن منشعب شده است. کلمه ی شور در زبان عِبری به معنی آواز و سرود است و در دوره ساسانیان وارد زبان پارسی شده است. به عقیده داریوش طلایی، تمام ساختارهای مُدال در ردیف موسیقی ایرانی بر پایه چهار دانگ بنا میشود که آن ها را دانگ های بنیادین می نامند. و دانگ اول از این چهار دانگ بنیادین، دستگاه شور می باشد.

۲-     دستگاه نوا

دستگاه نوا میانه شادی و غم است و البته در موسیقی سنتی کمتر اجرا شده است. برخی از اساتید مثل علی‌نقی وزیری و روح‌الله خالقی، نوا را از منظر فواصل و مایه ی گوش ها، مشتق از شور دانسته اند. گمان میرود که دیدگاه آنان نشات گرفته از این واقعیت است که با اجرا از درجه چهارم شور، میتوان به  درجه نوا رسید. از آنجا که به همین طریق میتوان از همایون نیز به بیات اصفهان ورود کرد. و آواز بیات اصفهان نه دستگاهی مستقل که از متعلقات دستگاه همایون در نظر گرفته شده است. این دو موسیقیدان بزرگ دستگاه نوا را دارای کیفیات یک دستگاه مستقل ندانسته اند.

برخی عقیده دارند که نت درجه چهارم در درآمد شور، همان نت شاهد در درآمد نوا است. مقام نوا یا نوی در موسیقی قدیم ایران مقام دوم در بین مقام های موسیقی بوده است. در قیاس با موسیقی کلاسیک غربی نیز، مقام نوا از نظر فواصل با گام مینور یا گام کوچک شباهت بسیاری دارد.

۳-     دستگاه ماهور

دستگاه ماهور یکی از وسیع ترین دستگاه های موسیقی ایرانیست و در ردیف های گوناگون، حدود پنجاه گوشه را در بر می گیرد. و به خاطر حالت و ملودی روانی که دارد، اصولا به صورت موسیقی شاد در جشن ها و اعیاد نواخته می شود. این دستگاه، دارای گوشه های متنوعی است که با مقام های متنوع در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا می شود.

رایج ترین کوک های ماهور، کوک دو، فا و سی میباشد که ماهور فا از قدمت بیشتری برخوردار بوده و ماهور دو دارای قدمت کمتری میباشد. ماهور دو را به اصطلاح چپ کوک و ماهور فا را به اصطلاح راست کوک می نامند.

۴-     دستگاه چهارگاه

این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات و تصنیف های ملی-میهنی و حماسی است. به گونه ای که به زیبایی می تواند حالت شوق و افتخار توصیف ناپذیری را به شنونده القا کند. اساسی ترین و خوش آهنگ ترین مقامات ایرانی در این دستگاه به اجرا درآمده است. چهارگاه گامی کاملاً اصیل و ایرانی خالص است.

پیش تر اشاره نمودیم که شور، مهم ترین دستگاه موسیقی ایرانی است. و به آن مادر تمامی دستگاه ها میگویند. این در حالیست که برخی از اهالی موسیقی مانند استادان هرمز فرهت و داریوش صفوت، دستگاه شور را به دلیل قدمت کمترش، به عنوان دستگاه اصلی نمی شناسند. و چهارگاه را شایسته ی این عنوان میدانند.

گام آن مانند شور و همایون، پایین رونده و مانند گام ماهور و اصفهان بالا رونده می باشد. چرا که در دو حالت محسوس است. یعنی میتوان گفت که این گام، ترکیبی از گام سه گاه و همایون است. و اگر نت دوم و ششم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم، تبدیل به چهارگاه می شود.

۵-     دستگاه همایون

این دستگاه همانطور که از نامش پیداست، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد. با این حال، زمینه اجرای بسیاری از لالایی ها و زمزمه های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین نغمه های این دستگاه در اجراهای زورخانه ای، به کار گرفته می شود.

از لحاظ مرکب خوانی این دستگاه با دستگاه‌ سه گاه و دستگاه شور مرتبط است. و وسعت این دستگاه را بیشتر می کند. به دلیل شباهت دستگاه های شور و همایون، با کمی بم کردن نت سوم گام همایون، میتوان به میزان نیم پرده وارد شور شد.

دستگاه همایون را می توان به دستگاه چهارگاه نیز ارتباط داد. و این کار با افزودن نیم پرده به نت ششم گام همایون و کم کردن ربع پرده از نت پنجم که گوشهٔ آواز منصوری را تداعی میکند انجام پذیر است.

همانگونه که پیش تر گفته شد، گام های دستگاه همایون، مانند شور و چهارگاه پایین رونده است.

۶-     دستگاه سه‌ گاه

این دستگاه بیشتر برای بیان احساس غم و اندوهی است که به امیدواری میگراید. آواز سه گاه بسیار اندوهگین و حزن انگیز است.

برخی دستگاه سه گاه را برادر دستگاه چهارگاه نامیده اند. دلیل این لقب این است که این دو دستگاه، گوشه هایی را با نام مشابه با یکدیگر به اشتراک دارند. اما با وجود شباهت گوشه های دستگاه سه گاه و چهارگاه، دانگ این دو دستگاه و فواصل نت های آنها کاملا با یکدیگر متفاوت اند.

هنگامی که در آواز سه گاه، نغمه تغییر مقام دهد و مد تغییر کند به آن مخالف میگویند. گفته میشود که مخالف سه گاه نام جدیدی است که ردیف نویسان بر مقام اصفهان قدیم نهاده اند.

از جنبه ی دیگر برخی محققان، خاستگاه نام گذاری مخالف سه گاه را به تعزیه خوانی نسبت داده اند. به این خاطر که تعزیه شامل از موافق خوانی اولیاء و مخالف خوانی اشقیاء است. آواز مخالف سه گاه، مهیب و هجومی بوده  و در دانگ آخر خوانده می شود.

۷-     دستگاه راست‌ پنجگاه

نقل است که در دوران قاجار، هنگامی که ردیف موسیقی ایرانی تدوین میشد. تدوین کنندگان آن ابتدا تعداد زیادی از گوشه ها را در دستگاه های ماهور، شور و متعلقات آن (همایون، اصفهان، سه‌گاه، چهارگاه و نوا) تقسیم کرده اند. و آنچه باقی ماند را در دستگاه راست پنج گاه قرار داده اند.

نقد دیگر آن است که دستگاه راست پنج گاه در واقع برای مرحله عالی فراگیری موسیقی ایرانی تدوین شده، تا نوازندگان برتر به کمک آن، با رموز مرکب نوازی و مرکب خوانی آشنا شوند. دستگاه راست پنج گاه، دو گوشه “درآمد راست” و “پنجگاه” را داراست.

دستگاه راست پنجگاه با دستگاه ماهور نسبت نزدیکی دارد. برای نمونه “درآمد راست” منطبق بر “درآمد ماهور” است.

بر اساس متون موسیقایی به جا مانده از دوره قاجار، به نظر می رسد که راست پنجگاه و ماهور از همان دوران در حکم دو دستگاه مستقل به شمار می آمده اند. اما به علت نقصان نسخه های مکتوب از آوازهای این دو دستگاه، تشخیص دقیق شباهت و تفاوت این دو ممکن نیست.

انواع گوشه های دستگاه موسیقی ایرانی

گوشه های دستگاه ها در قالب مجموعه ای به نام ردیف جمع آوری می شوند. معمولاً دستگاه ها با گوشه ای به نام “درآمد” آغاز میشوند. که در آن مُدِ اصلی دستگاه معرفی می شود. گوشه های بعدی در دستگاه معمولاً آن را به سمت نت های زیرتر می برند. که به آن “اوج” گفته میشود. دستگاه ها در انتها از طریق گوشه های دیگری به مد اصلی خود “فرود” می کنند. این گوشه ها به انواع گوناگونی همچون پیش درآمد، درآمد، چهارمضراب، آواز، تصنیف و رنگ تقسیم می شوند.

هر گوشه می تواند اسم خاصی داشته باشد و به مکتب و دستگاه خاصی نیز تعلق داشته باشد. این گوشه ها در ردیف های مختلف نیز تفاوت دارند. استادان موسیقی چون محمد رضا لطفی، هرمز فرهت، ژان دورینگ، گوشه ها را به دسته های گوناگونی تقسیم می کنند.

گوشه های شور

از جمله مهم ترین گوشه های دستگاه شور می توان به کرشمه، نغمه، حزین، زیرکش سلمک‌، سلمک، گوشه ابوعطای بزرگ، مجلس افروز، دوبیتی، رضوی، شهناز، مثنوی، بیات کرد، ضرب اصول و شهرآشوب اشاره نمود.

گوشه های نوا

مهم ترین گوشه های نوا بدون ترتیب اجرا شامل نَهُفت، گردانیه (گردونیه)، گَوشت، تخت طاقدیس، بیات راجه، نیشابورک، عراق، خجسته، حسینی (حسین، ملک حسین)، عشاق، رَهاوی، بوسلیک، ناقوس (آواز ناقوس) شاه ختایی، و نیریز هستند.

از دیگر گوشه هایی که در ردیف موسیقی ایرانی دستگاه نوا آمده اند عبارتند از درآمدها، مُحَیِّر، کرشمه، حزین، عشیران، زنگوله، مَجُسلی، آواز مسیحی، رنگ نوا و رِنگ نستاری.

گوشه های دستگاه ماهور

گوشه‌های ماهور در ردیف میرزاعبدالله بدین شرح می باشد:

درآمد، کرشمه، آواز، مقدمه داد، داد، خسروانی، دلکش، خاوران، طرب انگیز، نیشابورک، نصیرخانی، چهارپاره، فیلی، ماهور صغیر، آذربایجانی، حصار، زیرافکند، نیریز، شکسته، عراق، نهیب، محیر، آشورآوند، اصفهانک، حزین، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمه راک، صفیر راک، رنگ حربی، رنگ یک چوبه، رنگ شلخو، ساقی نامه، مثنوی، حصارماهور، مرادخانی، طوسی، مجلس افروز، گشایش.

لازم به ذکر است که برخی گوشه های مفصل یا همان شاه گوشه ها، در تقسیمات داخلی خود، از اسامی دیگری نیز برخوردار هستند.

برای نمونه گوشه ی حصار یا همان ابول، دارای بخش هایی مانند نغمه، زنگوله و تحریر بلبلی و گوشه دلکش دارای مقدمه، چهارمضراب، متن و فرود می باشند.

گوشه های دستگاه چهار‌گاه

گوشه های دستگاه چهارگاه شامل: درآمد، پیش زنگوله، زنگوله، نغمه، کرشمه، مویه، زنگ شتر، زابل، بسته نگار، فرود،‌ حصار، مخالف، حاجی حسنی، مغلوب، نغمه، حزین، حدی، پهلوی، رجز، منصوری، لزگی، متن و حاشیه، رنگ شهر آشوب، چهارپاره، شب فرح، رهامی، شاه ختایی، ناقوس، نحوی، مخالف، معربد، تصنیف و… می باشد.

گوشه های دستگاه همایون

از مهم ترین گوشه های دستگاه همایون می توان به چکاوک، بیداد، نی داود، عشاق، باوی، ابوالچب، راوندی، موره، لیلی و مجنون، طرز، نوروز عرب، نفیر، فرنگ، زابل، بیات عجم، عرال، دناسری، شوشتری، منصوری، موالیان، بختیاری، مولف، دلنواز، جامه دران، نیریز، صوفی نامه، چهارمضراب، درآمد اول،‌ درآمد دوم، زنگ شتر، سوز و گداز، لیلی و مجنون، راوندی، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، راز و نیاز، مِی گلی، رنگ فرح و… اشاره نمود.

گوشه های دستگاه سه گاه

محوری ترین گوشه ها در دستگاه سه گاه شامل درآمد، زنگ شتر، زابل، مویه، حصار، مخالف، مغلوب، جغنایی، کرشمه، شاه ختایی، مثنوی، نفیر، مسیحی، بسته نگار، نغمه، حزین و… می باشد. امر جالب توجه در گوشه های دستگاه سه گاه این است که هر یک از آنها در دستگاه چهارگاه معادلی همنام دارد. اگرچه مد در این دو دستگاه تفاوتی فاحش دارد، اما شباهت گوشه های همسان تنها به لحاظ جای درجه های آنهاست. برای نمونه در هر دو دستگاه سه گاه و چهارگاه، دیده می شود که گوشه “زابل” بر درجه سوم دستگاه استوار است.

گوشه های دستگاه راست پنج گاه

در روایات مختلف، حدود چهل گوشه را برای دستگاه راست پنجگاه برشمرده اند. که بدون ترتیب عبارتند از درآمد، زنگوله، خسروانی، زنگ شتر یا ناقوس، نغمه، روح افزا، پنج گاه، نیریز، عشاق، پروانه، زابل، بحر نور، بیات عجم، منصوری، عراق، اصفهانک، شوشتری گردان، نوروز صبا، نوروز عرب، نوروز خارا، فرنگ، قرچه، مبرقع، سپهر، محیر، حزین، آشور آوند، نفیر، راوندی، ماوراءالنهر، راک هندی، راک عبدالله، نیریز کبیر، نیریز صغیر، ابوالچپ، لیلی و مجنون، طرز، فرود و…

انواع آوازهای دستگاه موسیقی ایرانی

هر آواز از چند گوشه ی گوناگون تشکیل می شود. آوازهای موسیقی ایرانی زیر مجموعه دستگاه ها هستند. آواز ها در کوک دستگاهی که از آن مشتق شده اند، اجرا می شوند و فقط نت های شاهد و ایست و فرود متفاوتی دارند. در ضمن اشاره به لفظ آواز به معنی این نیست که این آواز ها باید حتما به صورت آوازی اجرا شوند.

آوازهای دستگاه شور

دستگاه شور شامل آواز های ابوعطا یا دستان عرب، بیات ترک یا بیات زند، افشاری، دشتی و کرد بیات هستند که در ادامه هرکدام را شرح میدهیم.

آواز ابوعطا

این آواز به دستان عرب نیز معروف است. که البته وجود گوشه هایی نظیر حجاز و یقولون و تحریر بغدادی این وجه تسمیه را قوت می بخشد.

اگر شور را در مبدا سل در نظر بگیریم، ابوعطا بر روی درجه دوم یعنی لاکرن شکل می گیرد. درجه دوم به نوعی نت شروع و نت ایست است و نت چهارم یا نت دو، نت شاهد است که البته امروزه در درآمد ابوعطا نت آغاز هم هست. نقطه ی اوج ابوعطا گوشه ی حجاز است که بر روی درجه پنجم تاکید دارد.

آواز بیات ترک

این آواز بر روی درجه سوم یا نت سی بمل ایست و تاکید دارد. فرودها نیز بیشتر بر روی نت سل یا سی بمل صورت می گیرند. برخلاف نام ظاهری این آواز، واژه ترک به قوم قشقایی اشاره دارد. برای همین گاهی به آن بیات زند نیز گفته می شود. این آواز دارای سه درآمد می باشد و با دستگاه ماهور نیز گوشه های مشترکی نظیر زنگوله، فیلی، شکسته و خسروانی را دارد.

آواز افشاری

بر اساس درجه ی چهارم یا نت دو شکل میگیرد. ایست موقت بر روی درجه ی دوم و ایست کامل بر روی نت زیر پایه ی شور ادا میشود. به بیان دیگر آواز افشاری در دسته ی نغمه های دوقراره می باشد. درجه ی پنجم در این آواز متغیر می باشد. درآمد، بسته نگار و عراق از گوشه های آن محسوب می شود. و اوج آن نیز همان گوشه ی عراق است.

آواز دشتی

این آواز از درجه سوم شروع شده و با تاکید بر درجه ی پنجم شکل میگیرد. البته درجه ی پنجم متغیر بوده و حالت کلی این آواز نیز به همین تغییر ربع پرده بستگی دارد. فرودهای دشتی بر روی نت سل یا همان پایه ی شور ادا می شود.

آواز بیات کرد

برخی این آواز را ادامه شور می دانند اما امروزه تقریبا به بیان هنری مستقلی رسیده است. این آواز نیز بر روی درجه پنجم صورت می گیرد. قطار و قرایی ازگوشه های آن به محسوب می شوند. ضمن اینکه این آواز برخلاف کوچکی، دارای چند درآمد است که البته اکثرا واریاسیون هایی از فضای کلی آواز بیات کرد هستند.

آواز بیات اصفهان

آواز اصفهان یا همان بیات اصفهان، از مشتقات دستگاه همایون محسوب میشود. نت پایهٔ گوشه ی بیات اصفهان در درجه ی چهارم همایون شکل میگیرد. و همین نت، نقش نت ایست را هم دارد. درجه ی چهارم در واقع مرزِ دو دانگ پیوسته ی همایون است. و از همین رو همواره محوریت خود را در دستگاه همایون حفظ می کند. درجه اول همایون نیز در آواز بیات اصفهان در نقش نت نمایان ظاهر می شود. و در واقع بم ترین تکیه گاه ملودی آواز بیات اصفهان است. آواز بیات اصفهان، گوشه هایی از جمله جامه دران، بیات راجع (یا بیات راجه)، حزین، عشاق (اوج)، رُهاب، شاه‌ختایی، سوز و گداز، راز و نیاز، مثنوی، و رنگ فرح‌انگیز را شامل می شود.

آواز افشاری

از وجه مد، دستگاه سه گاه با آواز افشاری اشتراکات و مشابهت هایی دارد. در برخی روایت های ردیف موسیقی، آواز افشاری را به دستگاه سه گاه مشابه می دانند. در حقیقت آواز افشاری و دستگاه سه گاه هر دو خاستگاه مقام راست در ردیف موسیقی ایرانی هستند. اما تفاوت آواز افشاری و دستگاه سه گاه در استقلال آنها در ردیف است. به این دلیل که آواز افشاری را از متعلقات دستگاه شور دانسته اند. سه گاه و افشاری از لحاظ ساختاری نیز تفاوت هایی دارند. برای نمونه نت ایست در سه گاه بر درجه سوم از مقام راست و در افشاری با درجه دوم مطابقت دارد.

به عقیده اساتید موسیقی همچون هرمز فرهت، روح الله خالقی و علینقی وزیری افشاری، آواز افشاری را به سه گاه نزدیکتر می دانند تا به شور.

کلام پایانی

در این مقاله سعی نمودیم تا حدودی شما را با مفاهیم اساسی در موسیقی دستگاهی ایرانی آشنا کنیم. اکنون که درک نسبی از این دستگاه ها و گوشه ها بدست آوردید. میتوانید تا حدودی موسیقی های سنتی و اصیل ایرانی را تشخیص دهید. و حال دلتان را  با گوش سپردن به این موسیقی های فاخر خوب کنید.