تاریخچه تنبک

تنبک (تمبک، دمبک، دنبک یا ضرب) یک ساز کوبه ای ایرانی است که از نظر سازشناسی جزء طبل‌های جام شکل به حساب می آید. نام و ساختار این ساز در طول تاریخ دچار تغییرات زیادی شده است. در این مطلب به تاریخچه ساز تنبک و تغییرات آن می پردازیم.

تنبک؛ ساز کوبه ای کهن ایرانی

همان‌طور که فرهنگ‌ها درباره‌ی تنبک (دنبک یا ضرب) می نویسند، در قدیم دف یا دایره کوچکی را که چنبر آن از روی و برنج ساخته می‌شد خمبک یا خنبک می نامیدند. به هم زدن دست‌ها را با وزن و اصول، برای اظهار مسرت سرور نیز مجازاً خمبک می نامیدند. در فرهنگ‌نامه ها خمبک را به صورت مسخره نیز نوشته‌اند. مولوی می‌فرماید:

گوید او محبوس خنب است این تنم / چون می اندر بزم خمبک می‌زنم

تنبک تاریخچه ای طولانی دارد. گمان می‌رود خم یا رویینه خم (یا طاس رویینه خم)، که در روزگار کهن ایران از روی ساخته می‌شد و در جنگل‌ها به کار گرفته می شد نیز با نام‌های خمبک یا تمبک شناخته می‌شده است. در کتاب پهلوی « یادگار زریران » عبارتی است بدین مضمون که « تمام لشکرهایی که به کاخ ویشتاسب احضار شدند، به صدای نای و تنبک صف‌آرایی کردند» .

رویینه خم،تبیره یا نقاره بزرگ قرابتی ساختار به ساز تنبک دارد

تغییرات حروف (تنبک یا تمبک)

این نکته قابل توجه است که در زبان فارسی در گذر زمان حرف «خ» به «ت» و «ت» به «د» تبدیل می‌شود.

حکیم نظامی این واژه را به هر دو صورت خمبک و تنبک در اشعار خود آورده است:

درآمد به شورش دم گاودم / به خمبک زدن طاس رویینه خم

ز شوریدن تنبک زخمه‌ریز / دماغ فلک سفته از زخم نیز

همچنین قابل ذکر است است امروزه برخی این ساز را تنبک و بعضی تمبک صدا می زنند. به طور قطع معلوم نیست کدام یک صحیح تر است اما برخی می گویند به خاطر قلب صدای حرف “ن” به “م” (مانند کلمه شنبه که بعضا شمبه شنیده می شود) این اشتباه رخ داده است و بعضی صورت “تمبک” کلمه را به دلیل نحوه صدادهی بم گونه این ساز، درست تر تلقی می کنند.

تغییرات در ساخت و کاربرد تنبک

با گذر زمان تغییراتی در نحوه‌ی ساخت و کاربرد تنبک ها به وجود آمد. بدین صورت که آن‌ها را به صورت کوچک‌تری ساخته و در مجالس عیش و طرب از آن استفاده کردند و آن را خمک و خمبک نامیدند. خمک و خمبک مصغر و کوچک شده‌ی خم و خلب است. بنابراین «رویینه خم» یا به گفته‌ی نظامی «طاس رویینه خم» را، که شاید شبیه به طاس بوده، کوچک کرده و تغییراتی مناسب مجلس در آن داده‌اند و به آن نیز خمبک و تنبک گفته‌اند و این در واقع مادر «تنبک» یا «ضرب» امروزی است که پس از تکامل به صورت تنبک یا دنبک (ضرب) کنونی درآمده و به همین نام شهرت یافته است.

کتاب‌های لغت در معنی تنبک یا دنبک می نویسند: «دهل کوچکی بوده است که دم درازی داشته و آن را زیر بغل می‌گرفتند و می نواختند».

برهان قاطع می‌نویسد: «خمک به خم اوّل گویند. فتح ثانی مشدّد به معنی دست بر دست و صدای آن باشد. با‌ اصول و بی‌تشدید ثانی نیز همین معنی را دارد و دف و دایره‌ی کوچکی را نیز گویند که چنبر آن از برنج یا روی باشد که مصغر خم هم هست». و در معنی خم می‌نویسد: « به خم اول بر وزن اردک برهم زدن کف دست باشد. با اصول به نوعی که از آن صدایی برآید». و در معنی تنبک می‌گوید: «تنبک به خم اوّل بر وزن اردک، دهلی باشد دم دراز که از چوب و سفال سازند و بازیگران زیر بغل گرفته و بنوازند».